La Val Lemina in Piemontese

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________

LA VAL LEMNA

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
La Val Lemna as treuva a sud-ovest ëd Turin circondà da na part, da la granda pianura subalpin-a cost-là 'd pais, da l'àut as peulo vëddise le Alp Maritime e a ovest-sud-ovest le Alp Cossie, ansima dle quai as aussa '1 Monvis.
A le spàle, anfin as amiro vërdegiante colin-e e le prealp.
La soa altitudine a l'è 'd 450 mt. e a gòd ëd n'otim clima.
'L cap-luogo dla val a l 'è San Pière VaI Lemna, ch'a pija 'i nom dal torent "Lemna" , che a nass sota 'l mont Fajè (1 386 mt.); antramentre quaich borgà, come j Dairin, Saret, Gili, Marendoira, Ribèt, Rostagnera, S.Bernard, Giorsatera, Ciambairòn, Sareia, Sèr, Rineugna, Arditè, Dè, Erbareia, Ciabot e Crò a fan da cumiss a cost panorama doss e fort ant l'istess temp.
La popolassion ëd cost pais a l'è 'd milaquatsent abitant. Ël pais a l'è colegà a la visin-a Pinareul da na strà provinciai longa 3,5 chilometro.
Da S. Pière as diparto vaire strà ch' a colego ël pais a le borgà visin-e; la pì amportanta a l' è cola panoramica lunga 4 chilometro, che a và a Pra-Martin (1000 mt.). Costagrand e Taluch, situà për na part sia broa snistra dël torent, a son frassion dia confinanta comun-a ëd Pinareul e pà ëd S. Pière ch'a l'ha mach proprietà sia sponda drita.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
QUAIH SEGN ËSTORICH
S. Pière VaI Lemna l'è conossù fin-a dal 1064 për essi tra i pais nominà ant ël famos at ëd donassion d'Adelaide 'd Susa a l'Abassia ëd S. Maria ën Pinareul, 'l borg l'ha sempre seguì le sort ëd Pinareul. A l'e combatusse ant ël 1693, durant l'ofensiva ëd Vittorio Amedeo Il contra Pinareul, na importanta bataja.
Ën temp pì recent, la forta espansion urbanistica dij ani sessanta e la nassita dla cita industria 'nt ël fond-val, l'han contribuì a la conseguenta trasformassion 'd San Pière da minuscol borgh agricol a centro residensial, provocand ën sensibil spopolament dël Taluch e d'autre cite borgà.
Tut sòn, naturalment, se da na part l'ha favorì lë svilup residensial del post, da l'autr a l'ha drasticament riduì la pratica 'd na fiorenta agricoltura arlong ël cors dël torent.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
ART
Grandiosa e severa la Cesa Parochiai, dedicà ai SS. Pière e Paolo, 'd costrussion eutsentësca chila a l'èdë stil baroch, a tre navà.
Le doe navà laterai a son pà ugoai, la snista a l'è pi grossa.
Nt' la navà central, i tre midajon a rafiguro: S. Bernard circondà da j'angei, la Madona che a sgnaca 'l sërpent e Gesù ch'a fërma S. Pière che a part da Roma.
Dzora '1 coro a-i è 'n quader del pitor Edoardo Calosso, rafigurant l'Assunta e ai fianch dl' autar magior a-i è doi dipint dël pitor Bareffa : a drita son rafigurà la Madona con ël bambin, a snistra l'Ultima Sin-a.
Antorn a la Madona son piturà i sant protetor dla Parochia, ai quai son dedicà sinch capele ruraj : le capele 'd San Bërnard, S. Giovann e S. Roch as treuvo sla strà ch'a porta al Taluch, cola 'd S. Grà a l'è situà sla strà ch'a va a Prà-Martin, cola 'd S.Fëndent a l'è sla strà 'd Costagrand.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
PIASSE E MONUMENT
'Nt ël pais a-i son tre piasse : piassa dla Resistensa ndoa as treuva '1 monument ai tombà 'n guera, costruì ant ël 1968 da l'artista Gioachino Chiesa ëd Bra e '1 Palass Comunal.
Piassa Piemont, dova as treuva '1 monument "Ai piemontesi nei mondo", che a veul essi 'n pensè ai conassionaj emigrà e spatarà 'nt le pi lontan-e region dël globo e un tèrmo che a arcorda la fradlansa d'armi tra alpin e marinar.
La piasëtta dël marcà, përchè temp andarè s- svolgia, na volta la sman-a, 'n cit marcà con banchèt ëd fruta-vërdura e abigliament.
(Tèrmo = colonna tronca)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
FIOR E ANIMAI
Ant la part bassa dla val, la vegetassion l'è costituija da filagn d'arbre e bosch ëd gasìe a man a man ch'as monta, comensa a prevalèi l' castagnè, fin-a ai bosch dël Taluch; apres, sta pianta, ncomensa a essi mës-cià al fò, al pin, a la boia, al sàp e al malësso.
La "fauna", për l'on ch'a riguarda ij mamifer ëd grossa taja, l'è costituia da volp e cinghiaj ; sti sì a son talment numeros da essi facilment vist ant le vsinanse dle borgà, o adiritura dle strà pi frequentà.
Për l 'on ch 'a riguarda j 'animai pì cìt, son bastansa numeros ij ghi, le levr, le lùin-e, le mustele, ij trapon, ma purtrop a l'è sempre pi ràir ël tasson.
Tra j'osei, numeròs a son ij sarvagi, sia diurn che noturn: '1 farchet, la pondrà, farchèt grilè, 'l ciùch, 'l barbagian popolu, an efet, ij bosch ndoa però l'è scasi completament sparì '1 ciuch real. Ij retij pì comun ant i bosch, 'nt ij prà solegià o arlongh le biariëtte, son la vipra, lë sgreuj e la biscia d l'anel.
'Nt ij post umid e 'nt ij bosch, durant le giornà 'd pieuva, l'è pà rair ambat-se ant la gaiabërna macià che, con la ran-a e 'l babi, a viv ant ij lagasòt dij torent, andoa a fà jeuv. 'J-nset a son motobin numeros ; tra i pì amportant a-i son le vaire farfale, la siala e la baboja dorà.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
ATRASSION TURISTICHE
Ël parch ornitologich Martinat as ëstend për scasi otantamila meter quader, sia colin-a ai confin dij comun ëd S. Pière Val Lemna e Pinareul.
Costa zon-a a l'è staita sernùa dal dr. Martinat përchè '1 clima l'è ecessionalment favorevol e propri për cost motiv chiel l'ha dicidù dë stabilije soa colession d'osej esotich, un-a dle pì grande dël mond : oltre doi mila esemplar, dij quai metà a son papagaj, che, coma as sa, stan diventand sempre pì ràir.
'L scopo prinsipal dël parch a l'è col ëd fè arproduvi e conservè për le future generassion, spece che atualment son ën gros pericol d' estinsion.
A sto scòpo son ëstaite costruije voliere imense :un-a 'd tërdesmila meter quader (la pì grossa dël mond) con sèt laghèt popolà da anje, oche, gru, fenic•ter, ibis, cicogne ecc... Tuti animaj sarvaj 'n grado 'd voiè e 'd vivi come s'a feisso 'n libërtà.
N'autra voliera pì cita 'd sinch-miia meter quader (la quarta dël mond) a përmet d'amirè 'n voli osej come i pelican, le grù, le otarde, vaire spece 'd cicogne ecc..
Sentinaia 'd grandi papagaj a vivo e a volo 'n voliere speciai 'd bin tranta meter 'd longhëssa. Peuj a-i son sentinaia 'd voliere pì cite për la riprodussion e gros saraglio. 'D grand interessi la presensa 'd doe grosse tartarughe dle "Seichelles" :ëi mas-c, nassù ntom al 1860, pesa 156 kg. La fumela, pì cita, mach un quintal.

Traduzione Letizia Griotti